คัมภีร์สรรพคุณบำรุงธาตุทั้ง ๕

ในคัมภีร์สรรพคุณบำรุงธาตุทั้ง ๕ อาจารย์ท่านแสดงไว้ ดังนี้ พริกล่อน ขิง ดีปลี เสมอกันทำผงละลายน้ำขิงกิน แก้ลมอุทธังคมาวาตา เผาผลาญลมแลโลหิตให้เสื่อมฤทธิ์แล




๑ เทียนทั้ง ๕ กับสมอ ๑๒ เหลี่ยมนั้น ทำผงละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มส้าน้ำร้อนก็ได้ แก้โลหิต แก้ลมอุทธังคมาวาตา แก้ดีเดือดดีพลุ่งหายแล



๒ สมอเทศผลกลมนั้น เอาตรีกฏุก สีเสียดทั้ง ๒ จันทน์ทั้ง ๒ ยา ๘ สิ่งนี้ทำผงละลายน้ำผึ้ง กินแก้ปถวีธาตุพิการ กระทำให้ลงท้องหายแล



๓ สมอพิเภก แก้อาโปธาตุกำเริบ แก้โลหิตเสมหะเอาตรีสาร ทั้ง ๓ นี้ประสมรวมเปนยา ๔ สิ่ง ทำผงละลายน้ำผึ้ง, น้ำร้อน, น้ำนมโค, กินแก้อาโปธาตุกำเริบหายแล



๔ หญิงชายก็ดีอาโปธาตุกำเริบ ภายในบังเกิดโรคเปนต่างๆกัน เอามะขามป้อม, จันทน์ทั้ง ๒ ตรีกฏุก ทำผงละลายน้ำผึ้ง, น้ำร้อน, น้ำอ้อย, น้ำตาล, กินแก้อาโปธาตุกำเริบหายแล



๕ ขิง แก้อากาศธาตุกำเริบแลไข้ต่างๆ ให้วิงเวียนให้ท้องขึ้นแลหาวเรอเปนเพื่อลมอัมพาต เอาเปลือกตีนเป็ด, พริกล่อน, เทียนดำ, ขิงเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้งน้ำอ้อยน้ำส้มพอูมกิน



๖ ดีปลี, รากเจตมูลเพลิง, สะค้าน, ช้าพลู, ขิง, แก้ปถวีธาตุ อาโปธาตุ วาโยธาตุ เตโชธาตุ อากาศธาตุ ชื่อว่าเบญจกูล แก้ธาตุทั้ง ๕ แล



๗ เจตมูลหนาม แก้ธาตุทั้ง ๔ มีปรกติให้เบื่ออาหาร เพื่อเสมหะสมุฏฐานซ่าน ให้เอาตะไคร้, หอม, รากช้าพลู, พริกไทย, ขิง, ผลกระวาน เทียนแดง, เท่ากัน เจตมูลหนามเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้ง, น้ำขิง, น้ำข่า, น้ำร้อน, น้ำส้มป่อย, ต้มกิน



๘ คนทีเขมา แก้ลม ๑๒ จำพวก ประสมด้วย ว่านน้ำ, ข่า, เปลือกกุ่มบกตำผงละลายน้ำขิงกิน



๙ คนทีสอ แก้อาโปธาตุกำเริบเพื่อโลหิต แลน้ำมันในข้อ ในกระดูก ประสมด้วยโกฐทั้ง ๕, ตรีกฏก, ผลจันทน์, ดอกจันทน์ล หัวหญ้าชันกาด, เอาเท่ากันทำผงละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มส้าก็ได้ กินแก้อาโปธาตุกำเริบ



๑๐ ผลพิลังกาสา แก้ลม ๑๒ จำพวก คือลมอัมพาต, ลมอุทธังคมาวาต, ลมบาทยักษ์, ลมอัศวมุขี, ลมปัสสคาด, ลมสันตคาด, ลมชิวหาสดมภ์, ลมกระดานพัด, ลมอัมพฤกษ์, ลมอัณฑพฤก, ลมไชยพฤกษ์, ลมกัมมัชวาต ประสมด้วย หัวแห้วหมู, ใบสะเดา, ตรีกฏก, ว่านน้ำ, กระเทียม, สิ่งละเสมอภาค ผลพิลังกาสาเท่ายาทั้งหลายทำผงละลายน้ำขิง, น้ำข่า, น้ำส้มส่า, น้ำกระเทียมก็ได้ กินแก้ลม ๑๒ จำพวกหายแล



๑๑ ภาคหนึ่งผลพิลังกาสา แก้ไข้จับ หาเวลามิได้ ประสมด้วยตรีผลา ผลมูลกาทั้ง ๒ หญ้าตีนนก หญ้าแพรก รากเสนียด ต้มกิน



๑๒ ภาคหนึ่งผลพิลังกาสา แก้ปัถวีธาตุกำเริบ แก้ลมจับหัวใจให้คลุ้มคลั่ง ประสมด้วยตรีผลาจันทน์ทั้ง ๒ รากทนดี ดอกบุนนาคเสมอภาค ทำผงละลายน้ำขิงกิน



๑๓ แห้วหมู แก้ลม ๑๒ จำพวก เจริญธาตุ แก้ดี อันมิได้ปรกติให้คลั่งมะเมอเพ้อไปมิได้รู้รสอาหาร เอาโกฐทั้ง ๕, จันทน์ทั้ง ๒ กฤษณา, ขอนดอก, พริกไทยเสมอภาค แห้วหมูเท่ายา, ทำผงละลายน้ำดอกไม้ น้ำร้อน, น้ำส้มส้า, กินหายแล



๑๔ ขมิ้นอ้อย แก้ลมอุทธังคมาวาต ลมปัสสคาด แก้โลหิตแลเสมหะ แก้เจ็บทุกข้อทุกกระดูก ประสมด้วยตรีกฏุก, หอม, กระเทียมสด, รากอบเชย, ว่านน้ำ, ข่า, เสมอภาค, ขมิ้นอ้อยเท่ายาทำผงละลายน้ำท่า น้ำเปลือกมะรุม, น้ำกระเทียม กินหายแล



๑๕ ใบสะเดา แก้โลหิตพิการ ซึ่งทำพิษให้ร้อนให้แสบอกกลุ้มใจ เอาเทียนแดง, โกฐหัวบัว, ประสมกับใบสะเดาเท่ากัน ยา ๓ สิ่งนี้ทำผงละลายน้ำจันทน์ทั้ง ๒ น้ำดอกไม้, น้ำขิงสด, กินหายแล



๑๖ สรรพคุณกรรณิกา แก้ลมทั้งปวง เอาตรีกฏุก ใบสะเดา แห้วหมู ขมิ้นอ้อย ผลพิลังกาสา ประสมกับกรรณิกาทำผงดอง มูตร์โค ๓ วัน แล้วบดทำแท่งเสกด้วยสัก์กัต๎วา ๑๐๐ จบ กินแก้พิษทั้งหลายละลายสุรา แก้หญิงโลหิตตีขึ้น ละลายน้ำฝางแทรกเทียนดำแก้จุกอกปวดท้อง น้ำข่าแก้บิดปวดมวนดีนัก เอาสมอ, ดีปลี, เกลือ, ต้มละลายยากินชำระอุจจาระโทษ



๑๗ พริกไทย กระทำธาตุทั้ง ๔ ให้ตั้งมั่น แก้ลมปัสสคาด ลมชิวหาสดมภ์ เอาจิงจ้อหลวง, ผลบัวหลวง, ประสมกับพริกไทยเท่ากัน ทำผลละลายน้ำจันทน์ขาว, น้ำมะเดื่อ, เกลือสินเธาว์ กินแก้ท้องขึ้นแลปวดมวนหายแล



๑๘ พริกไทย แก้ลม แก้เสมหะอันบังเกิดขึ้นแต่ท้องน้อย ชื่อว่าลมอุทรวาต เอามหาหิงคุ์, ว่านน้ำ, กระเทียม, ตรีผลา, เสมอภาคพริกไทยเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำข่า, น้ำกะทือ, น้ำจันทน์ขาวกินหายแล



๑๙ รงทอง แก้ลมอุทธังคมาวาต เอาตองแตก, รากสลอด โกฐทั้ง ๕ เท่ากัน พริก, ขิง, เท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายสุรากินแก้ลมเกลี่ยวดำ หายแล



๒๐ โมกหลวง มีคุณมากกับชายหญิงอันเปนไข้บานทะโรค มีโลหิตออกมา บางทีกลับกลายเปนน้ำหนอง บางทีเปนน้ำคาวปลา น้ำล้างเนื้อน้ำเหลือง บางทีเปนหัวยื่นย้อยออกมา บางทีเปนจุกผาม มิได้สำแดงออกมา บางทีเปนอย่างดอกแคแตรบานก็มี บางทีเปื่อยที่ทวารก็มี เอาเปลือกไม้แดง, ตรีกฏุก, พรรณผักกาด เทียนดำเสมอภาค โมกหลวงเท่ายาทั้งหลายทำผงละลายน้ำร้อนกิน



อนึ่ง เอาเทียนทั้ง ๕, ตรีผลา, ผลสลอดเท่ากันตำผง ละลายน้ำผึ้งกินชำระโทษอุจจาระธาตุเสียก่อนจึงกินยาต่อไป



๒๑ หญ้าเท้านก แก้ลม แก้โลหิต เสมหะเปนตรีโทษ กระทำให้ตัวร้อนสะท้านหนาว ให้เจ็บมีเวลา แลหาเวลามิได้ ให้ครั่นตัวปวดศีรษะตาพร่างพราย เอาโกฐทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ จันทน์ทั้ง ๒ ขิงแห้งเสมอภาค หญ้าเท้านกเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำร้อน น้ำส้มส้า น้ำขิง กินหายแล



๒๒ น้ำนมแพะ ให้มีกำลังแลแก้ไข้ เพราะธาตุทั้ง ๕ มิได้เสมอกัน จึงทำให้บังเกิดไข้หากำลังมิได้ ให้เอาพริก ๑ ขิง ๒ ดีปลี ๓ ผลเอ็น ๔ กระวาน ๕ ผลขุยไผ่ ๖ รากอบเชย ๗ ดอกบุนนาค ๘ ยาทั้งนี้ทำผงละลายน้ำนมแพะ น้ำนมโค น้ำดอกไม้ก็ได้ กินหายแล



๒๓ น้ำตาลกรวด น้ำตาลทราย ขัณฑสกร จันทน์ทั้ง ๒ ตรีผลาเหล่านี้ มีคุณเสมอกันแก้โรคหอบ เพราะโทษน้ำเหลืองแลเสมหะ เอาพริก ๑ ขิง ๒ ดีปลี ๓ ผลเอ็น ๔ กระวาน ๕ อบเชย ๖ ดอกบุนนาค ๗ ทำผงแทรกตรีผลา จันทน์ทั้ง ๒ น้ำตาลกรวด น้ำตาลทราย ขัณฑสกร ละลายน้ำนมโค น้ำนมแพะ น้ำดอกไม้ กินแก้โรคหอบเพื่อน้ำเหลืองแลแก้เสมหะหาย



๒๔ ผลมะตูมอ่อน แก้ไข้เพื่อลม ให้ปวดท้องปวดศีรษะ ให้อาเจียรผอมเหลือง เอาตรีกฏุก, คนทีสอ, คนทีเขมา, เปลือกเพกาเท่ากัน ผลมะตูมอ่อนเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำนมทั้ง ๕ กินหายแล



๒๕ สะค้าน แก้ธาตุทั้ง ๔ อันยิ่งหย่อนมิได้เสมอกัน ถ้าไข้ลงท้องให้เบื่ออาหารกินมิได้มีรสอาหาร เอาพริก, ขิง, รากละหุ่งแดง, เทียนดำ, กะทือ, บอระเพ็ด, เท่ากัน สะค้านเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำตรีผลากินเปนยารุธาตุแล



๒๖ ยางรักขาว แก้ลมริดสีดวงทั้งปวง เอาผลจันทน์, ดอกจันทน์, กานพลู, ผลเบญกานี, ดองดึง, สหัศคุณเทศ, รากเจตมูลเพลิง, รากไม้เท้ายายม่อม, รากแคแตร, เอาเท่ากันประสมกับยางรักขาวสุดแต่พอควร ทำผงละลายน้ำขิงกินแก้ริดสีดวง ๑๒ จำพวก



๒๗ ยางรักดำ แก้โลหิตพิการเนื้อหนังเปื่อยพังพุพอง เอาตรีกฏุก, รากกุ่มบก, รากมะรุม, ยาข้าวเย็น, ดอกบุนนาค, เสมอภาคประสมด้วยยางรักดำสุดแต่พอควร ยาทั้งนี้จะดองหรือต้มกินก็ได้หายแล



๒๘ หญ้าหนวดแมว แก้ลมอัณฑพาธ แก้โลหิตพิการ กระทำให้คันในเนื้อแลหนังพอขึ้นมีพิษต่างๆ เอาผลกระวาน, ตรีกฏุก, ใบกระวาน, เทียนดำ, เสมอภาค หญ้าหนวดแมว เท่ายาทั้งหลายทำผงละลายน้ำผึ้ง น้ำร้อนแลสุรากินหายแล



๒๙ หอมแดง แก้ลมอากาศธาตุ ให้ท้องขึ้นแลคันทั่วกายให้ตาพร่าง แลไฟธาตุกำเริบกระทำให้กินอาหารมากนัก เอาพริกไทย เกลือสินเธาว์ จันทน์ทั้ง ๒ เมล็ดในมะซางเท่ากัน หัวหอมแดงเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำร้อนกินหายแล



๓๐ ผักชีละว้า แก้ไข้ให้เมื่อยทั่วสรรพางค์กาย ให้นอนมิหลับให้สอึกให้เรอ เอาใบกระวานผลกระวาน เทียนทั้ง ๕ เท่ากันผักชีละว้าเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้ง, น้ำขิง, น้ำกระเทียม, คุลีการ กวนให้สุกละลายยากินหายแล



๓๑ เปลือกมะรุม แก้ลมอัมพาต ให้มือตายเท้าตายหูตึง ลิ้นกระด้างคางแข็ง เอาพริกหาง, ตรีกฏุก ว่านน้ำ, เถาคัน, ใบคัดมอนเสมอภาค เปลือกมะรุมเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลาย น้ำขิง, น้ำผึ้ง, น้ำไพล, น้ำส้มพอูน, กินหายแล



๓๒ รากมะรุม แก้วาโยธาตุกำเริบให้ฟกบวม ให้คลื่นเหียนให้ตัวเย็น เอาตรีกฏุก, ไพล, ข่า, โกฐทั้ง ๕, เสมอภาค รากมะรุมเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายสุรา, น้ำส้มพอูม, น้ำส้มส้า, น้ำขิง, น้ำข่า, กินหายแล



๓๓ รากถั่วพู แก้โรคเปนเพื่อวาโยธาตุกำเริบ แก้ดีพลุ่งพล่าน กระทำให้ตาแดง ให้คลั่งเพ้อให้ปวดมวนท้อง เอาพริกไทย, จันทน์ทั้ง ๒ กฤษณาเสมอภาค รากถั่วพูเท่ายาทำผง เอาน้ำมะพร้าว น้ำกะทือ, น้ำอ้อย, คุลีการ ละลายกินหายแล



๓๔ แตงนก แก้ไข้เปนเพื่อลม ให้มึนตึงผื่นพรึงขึ้นทั้งตัวให้หูตึงกระทำให้จิตใจกระวนกระวายไม่เปนปรกติ เอาโกฐทั้ง ๕ กฤษณา, ดอกกรรณิกา, ดอกไม้แดง, ดอกกระถินพิมาน, เสมอภาค รากแตงนกเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้ง, น้ำดอกไม้, น้ำส้มส้ากินหายแล



๓๕ พญายา แก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ ให้คันทั้งตัว ให้บวมท้องไส้พองลั่นโครกครากในท้อง เอาหญ้าพันงูแดง, ไพล, รากตองแตกเสมอภาค พญายาเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำร้อน, น้ำขิง, น้ำส้มพอูม, สุรา, กินหายแล



๓๖ อังกาบ แก้หญิงขัดระดูอยู่ไฟมิได้ เอาใบผักเป็ด ใบไผ่ป่า, ไพล, ข่า, ขิง, พริกไทย, เสมอภาค รากอังกาบเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำสุรา, น้ำขิง, น้ำร้อน, น้ำมะนาว, กินหายแล



๓๗ ยอ แก้ลมกำเริบให้มวนท้อง ให้เท้าเย็นให้หาวเรอแลอาเจียร เอาเทียนดำ, ว่านน้ำ, ตรีกฏุก, มหาหิงคุ์, กระเทียม, เกลือสินเธาว์, เสมอภาค ทำผงละลายน้ำขิง น้ำมะนาว น้ำผลยอดต้มกินหายแล



๓๘ ดาวเรืองใหญ่ แก้หืดไอแลแก้ฝีต่างๆ แก้กลากเหล็ก แลพยาธิ์ทั้ง ๑๒ จำพวก แก้เรื้อนดอกหมาก เรื้อนดาวเรือง เรื้อนไฟ เรื้อนน้ำเต้า เรื้อนผิวมะกรูด เรื้อนงูเห่าแลมะเร็ง คุณมะเร็งชอน, กลาก, คชราชหูด, คชราชดอกบุก, มันชักให้เปนโทษผอมแห้ง ให้ตัวแตกระแหง เอาสารปากนก ๑ บาท กำมะถันเหลือง ๒ บาท ปรอดก็ได้ ชาดก้อนก็ได้ ๒ สลึงเฟื้อง กวนกับน้ำใบดาวเรืองใหญ่ ๓ วัน กวนกับใบคนทีสอ ๓ วัน แห้งแล้วปั้นแท่งเท่าผลฝ้าย ผึ่งแดดผึ่งน้ำค้างไว้ ๓ วัน แล้วเสกด้วยสัก์กัต๎วา ๑๐๘ คาบ ทั้ง ๗ วัน กินตามกำลังวัน ตั้งแต่วันอาทิตย์กินเมล็ด ๑ ขึ้นไปกว่าจะถึงวันเสาร์ ๗ เมล็ดหายแล



๓๙ กระเช้าผีมด แก้พุพองเพื่อลมแลเลือด เอาผลจันทน์ ๑ ขิง ๑ รากเสนียด ๑ เปลือกพิลังกาสาเสมอภาค กระเช้าผีมดเท่ายาทำผงละลายมูตรหายแล



๔๐ สมี แก้บุคคลเปนไข้เพื่อโมหะโทษะโลภะกล้า เกินประมาณจึงกระทำให้เปนไข้ เอาเทียนทั้ง ๕ จันทน์ทั้ง ๒ กานพลูเสมอภาคใบสมีเท่ายาทำผงละลายน้ำตาลทรายน้ำดอกไม้ น้ำส้มส้ากินหายแล



๔๑ ทองเครือ แก้ลมแลโลหิตระคนกัน ให้บังเกิดน้ำลายน้ำมูกมากเหงื่อมาก เอาจันทน์ทั้ง ๒ รากถั่วภูเสมอภาค ดอกทองเครือเท่ายา ทำผงละลายน้ำร้อนกินแลชะโลมด้วยน้ำดอกไม้หายแล



๔๒ โกฐจุฬาลำพา แก้ลมอันมิได้เสมอเปนปรกติ กระทำให้ร้อนให้เย็นแต่เปนเหงื่อไหลออกมา เอาขอนดอกขิงสดสิ่งละส่วน โกฐจุฬาลำพาสองส่วน ทำผงละลายน้ำดอกไม้น้ำจันทน์ขาว น้ำร้อนกินหายแล



๔๓ โกฐก้านพร้าว แก้โลหิตพิการ โลหิตดำบ้างเหลวบ้าง เ ปนฟองบ้าง ให้จับเชื่อมมัวให้เมื่อยทั่วสรรพางค์ เอาหญ้าชันกาด ขิงแห้ง, รากชุมเห็ดสิ่งละส่วน โกฐก้านพร้าว ๓ ส่วนต้มกินก็ได้ ทำผงก็ได้ละลายน้ำจันทน์ขาว, น้ำส้มส้า, น้ำร้อนกิน



อนึ่งรากมะพร้าวรากคนทีสอหัวบัวบก ต้มเอาน้ำละลายยากินหายแล



๔๔ โกฐพุงปลา แก้โลหิตพิการแลเสมหะพิการ ให้ท้องขึ้นให้จุกอกกินข้าวแลน้ำแค้น ในทรวงอก เปนเพื่อลมอังคมังคานุสารีวาต เอาหว้านน้ำ ๑ ไพล ๑ กระเทียม ๑ พริก ๑ เปลือกกุ่มบกเสมอภาค โกฐพุงปลาเท่ายาทั้งหลายทำผงละลายน้ำส้มส้า น้ำเกลือ กินหายแล



๔๕ โกฐสอ แก้ไข้ให้จับแลลมอัมพฤกษ์ ให้ร้อนเท้าให้ร้อนหลังให้แสบอกให้เจ็บหว่างสบัก เอาเบญจมูลเหล็ก, ตรีกฏุก, โคกกระสุนเสมอภาค โกฐสอเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำขิงน้ำร้อนกิน ถ้าจะให้ทุเลาละลายน้ำดีเกลือกินหายแล



๔๖ โกฐกระดูก แก้ลมอัมพฤกษ์ กระทำให้คลื่นเหียนให้จุกเสียดให้หูตึงให้ตามืด เอาหว้านน้ำ ๑ ข่า ๑ เปลือก ตีนเป็ด ๑ เปลือกมะรุม ๑ ตรีกฏุกเสมอภาค โกฐกระดูก เท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มส้า น้ำสุราก็ได้กินหายแล



๔๗ โกฐเชียงเทศ แก้ไข้เพื่อกำเดา ให้หนาวให้ร้อนให้ระส่ำระสาย ให้ท้องขึ้นกินอาหารมิได้เหงื่อตกให้หอบ เอาหว้านหางช้าง ๑ ตรีกฏุก ๑ ข่า ๑ กานพลูเสมอภาค โกฐเชียงเทศเท่ายาทั้งหลายทำผง น้ำส้มส้าทั้ง ๓ ระคนกันละลายกินหายแล



๔๘ โกฐกะกลิ้ง แก้ไข้เพื่อเสมหะพิการ ด้วยลมอุทธังคมาวาต แลกำเดากำเริบ ให้ปวดศีรษะมีน้ำมูกมากให้ตาแดง ให้ผูกพรรดึก เอาหว้านน้ำ ๑ ขิง ๑ ข่า ๑ ผลราชดัด ๑ ใบจิงจ้อ ๑ ใบสลอด ๑ ดีปลี ๑ ยาดำ ๑ มหาหิงคุ์ ๑ ประสมด้วยโกฐกะกลิ้งสิ่งละส่วนทำผง เอารากสะท้อน รากข่อยหยอง รากหญ้าเท้านก ต้ม ๓ เอา ๑ ละลายกินหายแล



๔๙ โกฐเขมา แก้ลมอุทธังคมาวาตเพื่อลมอันบังเกิดแต่กองอาโปธาตุ ให้มือให้เท้าสั่นให้เมื่อยขบทั่วตัว เอาเปลือกประคำไก่ ๑ เปลือกกุ่มบก ๑ กระเทียม ๑ กระชายเสมอภาค โกฐเขมาเท่ายาทั้งหลาย ทำผงแช่มูตรโคดำไว้ ๓ วัน แล้วผึ่งแดดไว้ให้แห้งละลายน้ำส้มส้ากินหายแล



๕๐ ผลจันทน์เทศ แก้วาโยธาตุกำเริบ ให้ปวดท้องเปนเสมหะมูกเลือด ให้ทุรนทุรายนอนมิหลับ เอาเปลือกคนทา ๑ รากมะตูม ๑ รากไม้เท้ายายม่อม ๑ รากชุมเห็ด ๑ รากกรรณิกาเสมอภาค ผลจันทน์เทศเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้ง, น้ำขิงน้ำดอกไม้กินหายแล



๕๑ เทียนดำ แก้วาโยธาตุกำเริบ ให้คลื่นเหียนให้อาเจียรลมเปล่าให้ตัวร้อน เอาขิงข่าสิ่งละส่วน เทียนดำสองส่วนละลายน้ำจันทน์ขาวกินหายแล



๕๒ เทียนเยาวพาณี แก้เสมหะพิการ ให้ปวดมวนท้องเอาสมอไทย, กระเทียมเสมอภาค เทียนเยาวพาณีเท่ายา ทั้งหลายทำผงเคล้าน้ำมะนาวเปนกระสาย ผึ่งแดดให้แห้งเอาเปลือกตะแบกหนามเล็บเหยี่ยวต้มละลายกินหายแล



๕๓ เทียนตาตั๊กแตน แก้วาโยธาตุกำเริบ ให้ปวดมวนให้ท้องขึ้นลงท้อง เอาเปลือกพริกไทย ๑ เปลือกมะเดื่อ ๑ เปลือกแคแดงเสมอภาค เทียนตาตั๊กแตนเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำขมิ้นชันแทรกเกลือกิน ถ้ามิฟังละลายน้ำผลเบญกานีกินหายแล



๕๔ เทียนสัตตบุษย์ แก้วาโยธาตุ แก้เตโชธาตุกำเริบ อาโปธาตุหย่อนให้เปนบิดปวดมวน เอาใบเนรภูสี, กระเทียมกรอบ, ดีปลีเสมอภาค เทียนสัตตบุษย์เท่ายาทั้งหลาย ทำผงเอาเปลือกตะแบก หนามเล็บเหยี่ยวต้มเอาน้ำละลายกิน ถ้าลงท้องเอาเทียนเข้าเปลือก จันทน์ทั้ง ๒ ผลเบญกานี, กระเทียม, เปลือกขี้อ้าย, หางกราย, ต้มละลายยากินหายแล



๕๕ เทียนเข้าเปลือก แก้ปถวีธาตุกำเริบให้เปนบิดตกมูกเลือด เปนหัวกุ้งเน่าให้เหม็นเน่า เปนเพื่อเสมหะพิการแลลมกำเริบ เอาผลเบญกานี, ผลจันทน์ทั้ง ๒ ปิ้งไฟให้เหลืองเสมอภาค เทียนเข้าเปลือกเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำมะนาว น้ำส้มส้ากิน ถ้ามิฟังละลายน้ำเปลือกมะเดื่อกินหายแล



๕๖ ผลกระวาน แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้ปวดศีรษะแลร้อนกระบอกตาให้ท้องขึ้นแลเจ็บกระดูกทุกข้อ เอาจันทน์ทั้ง ๒ ผลพิลังกาสา, พริกหอม, พริกหาง, การบูรเสมอภาค ผลกระวานเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำมะงั่ว, น้ำร้อน, ดอกพิกุล กินหายแล



๕๗ ใบกระวาน แก้ไข้เพื่อวาโย, โลหิตแลอาโปธาตุ กำเริบให้จุกเสียดเปนก้อนในท้อง ให้นอนมิหลับให้มักโกรธ เอาตรีกฏุก ๑ ขอนดอก ๑ โกฐหัวบัว ๑ จันทน์ทั้ง ๒ กฤษณาเสมอภาค ใบกระวานเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำตาลกรวด น้ำตาลทรายกินหายแล



๕๘ จันทน์ขาว แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้ท้องลั่นตาแดงให้ตัวร้อนเมื่อยต้นคอให้เหม็นคาวคอ เอาหว้านน้ำ ๑ สหัสคุณเทศ ๑ เจตพังคี ๑ หัวหญ้าชันกาด ๑ หญ้ารังกา ๑ เสมอภาค จันทน์ขาวเท่ายา ทำผงละลายน้ำเกลือ, น้ำอ้อย, ระคนกันกินหายแล



๕๙ จันทน์ แก้ไข้พิษแลไข้เพื่ออาโปธาตุกำเริบ วาโยธาตุจึงเปนจะละนะ มิได้ปรกติทำให้ลงท้องปวดมวน เอาเขากระบือ เผือกเผา, ตรีกฏุก, ผลเบญกานี, เนรภูสี, สิ่งละส่วนจันทน์แดงสองส่วน ทำผงละลายน้ำเปลือกมะเดื่อกินหายแล



๖๐ เกสรสารภี แก้โลหิตพิการ ให้ตัวบวมให้ลงท้องสวิงสวาย ให้อยากอาหาร แต่บริโภคมิได้ เอาเจตมูลเพลิง ๑ สะค้าน ๑ ตรีกฏุก ๑ บอระเพ็ด ๑ สารส้ม, เสมอภาค เกสรสารภีเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำอ้อยแดง, น้ำผึ้ง, น้ำส้มสายชู, กินหายแล



๖๑ ดอกมะลิ ดอกพิกุล แก้ไข้มิรู้จักสมปฤดี ให้ร้อนแล เย็นให้เพ้อบ่นไปเปนไข้บาดทะจิต เอาดอกจำปาขาว ๑ ดอกกรรณิกา ๑ ดอกทองกวาว ๑ ดอกอังกาบ ๑ พริกหอม ๑ พริกหาง เสมอภาค ดอกมะลิฤาดอกพิกุลเท่ายา ทำผงละลายน้ำมะพร้าวนาฬิเกตั้งไฟให้สุกละลายยากินหายแล



๖๒ ดอกบุนนาค แก้ไข้เพื่อลมอากาศธาตุกำเริบให้ตามืด หูตึงหาวเรอ เอากระเทียม, สมอไทย, ตรีกฏุก, จันทน์ทั้ง ๒, เทียนตาตั๊กแตน เสมอภาค ดอกบุนนาคเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำจันทน์ขาว, น้ำไพลกินหายแล



๖๓ เปลือกบุนนาค แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้เวียนศีรษะหนักศีรษะมึนตึงไปแลตัวเย็นตามืด เอาต้นผักชีล้อม ตรีกฏุก, กระเทียม, เสมอภาค เปลือกบุนนาคเท่ายา ทำผงละลายน้ำ หน่อไม้ เกลือ น้ำอ้อย ระคนกันให้กินหายแล



๖๔ รากผลใบบุนนาค แก้ไข้เพื่อเตโชธาตุกำเริบ ให้เจ็บท้องให้คลื่นเหียนให้สะอึก เอาหว้านน้ำ ใบคนทีสอ รากไผ่ป่า รากสะไอ ตรีกฏุกเสมอภาค เอารากบุนนาคก็ดี ใบบุนนาคก็ดี ผลบุนนาคก็ดีเอาแต่อย่างหนึ่งเท่ายาทำผง เอาใบมะอึก, ใบตำลึง ใบข่า ตำเอาน้ำละลายยากินหายแล



๖๕ ดอกบัวหลวงแดง แก้ไข้ในคิมหันตฤดูเพื่อปถวีธาตุ กำเริบให้ตัวร้อนบ้างตัวเย็นบ้าง หญ้าพองลม ขิง หญ้ารังกา เสมอภาค ดอกบัวหลวงแดงเท่ายา ทำผงละลายน้ำจันทน์ทั้ง ๒ น้ำดอกไม้, น้ำซาวข้าว, ต้มกินหายแล



๖๖ ดอกบัวหลวงขาว แก้ไข้เพื่อลมเพื่อโลหิตเพื่อเสมหะ ทำให้ตัวเย็นให้คลื่นเหียน ให้เมื่อยขบทั่วสรรพางค์ ให้ตาพรายๆเปนหิ่งห้อย ให้เอาดีปลี จันทน์ทั้ง ๒ ใบน้ำเต้า ฆ้องสามย่านเสมอภาค ดอกบัวหลวงขาวเท่ายา ทำผงละลายน้ำดอกพิกุล ดอกมะลิ ดอกบุนนาค ดอกแคแดง น้ำตำลึง กินหายแล




๖๗ ดอกสัตตบุษย์ แก้ไข้เพื่อธาตุทั้ง ๔ กำเริบ ให้ปวดมวนให้ร้อนท้องไม่มีกำลัง ให้เชื่อมมึนให้คางล้ามิได้เจรจาหาสมปฤดีมิได้ เอาโกฐทั้ง ๕ ตรีผลา จันทน์ทั้ง ๒ รากหญ้าตีนกา ชะเอมเทศ ชะลูดเสมอภาค ดอกสัตตบุษย์เท่ายาทำผงละลายน้ำ สุพรรณทลิกา น้ำหญ้าลูกเคล้า น้ำดอกไม้ น้ำส้มส้า กินหายแล



๖๘ ดอกบัวเผื่อน แก้ไข้เปนด้วยธาตุทั้ง ๔ กำเริบ ให้ปวดหัวจุกอกเพื่อโลหิตพิการให้ท้องขึ้น เอาหัวหญ้าชันกาด ๑ แห้วหมู ๑ โกฐทั้ง ๕ เทียนดำ ๑ จันทน์ทั้ง ๒ เสมอภาค ดอกบัวเผื่อนเท่ายา ทำผงละลายน้ำดอกไม้ น้ำตาลทราย น้ำส้มส้า กินหายแล



๖๙ ดอกบัวขม แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้ปวดศีรษะให้ตัวร้อนเมื่อยขบทั่วสรรพางค์ ให้คลื่นเหียนให้วิงเวียน เอาใบกระวาน ๑ ผลกระวาน ๑ รากเสนียด ๑ รากตำลึงเสมอภาค ดอกบัวขมเท่ายา ทำผงละลายน้ำจันทน์ทั้ง ๒ น้ำดอกไม้ น้ำซาวเข้ากินหายแล



๗๐ กัญชา แก้ไข้ผอมเหลืองหากำลังมิได้ ให้ตัวสั่นเสียงสั่น เปนด้วยวาโยธาตุกำเริบ แก้นอนมิหลับ เอาตรีกฏุก ๑ จันทน์ทั้ง ๒ ใบสะเดา ๑ ใบคนทีเขมา ๑ พริกล่อนเสมอภาค ใบกัญชาเท่ายาทั้งหลายทำผง เอาน้ำมะพร้าว น้ำผึ้ง น้ำส้มส้า น้ำตาลทราย กระทือสด น้ำเบญจทับทิม ต้มละลายยากินหายแล



๗๑ หว้านน้ำ แก้อาโปธาตุกำเริบให้ปวดศีรษะให้เคืองตาหูดังอื้อๆ ให้เมื่อยต้นคอ เอาโกฐหัวบัว ๑ ตรีกฏุก ๑ กระเทียมเสมอภาค หว้านน้ำเท่ายาทั้งหลาย ทำผง เอาน้ำผึ้งเอาน้ำตาลระคนกันละลายยากินหายแล



๗๒ มะยม แก้ไข้เพื่ออากาศธาตุกำเริบ ให้เท้าเย็นตัวร้อนรุ่มไปมิได้เปนเวลา ไปปัสสาวะบ่อยๆ เอาดอกราชพฤกษ์ ๑ รากคัดเค้า ๑ ตรีกฏุกสิ่งละส่วน ใบมะยม ๒ ส่วน ทำผงละลายน้ำร้อน น้ำหอมแดง หยัด เหล้าสักหน่อยกินหายแล



๗๓ อบเชยเทศ แก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ ให้อาเจียรให้จุกเสียดให้ตาแดง เอาโกฐทั้ง ๕ หนึ่ง ตรีกฏุกเสมอภาค อบเชยเทศ เท่ายาทำผงละลายน้ำส้มส้า น้ำมะงั่ว น้ำมะนาว กินหายแล



๗๔ อบเชยญวน แก้ปถวีธาตุกำเริบ ให้เจ็บหลังแลหลัง แข็งเส้นท้องตึงชักกระตุกให้ปวดมวนท้อง เอารากพริกไทย ๑ รากกุ่มน้ำ ๑ รากกุ่มบก ๑ รากไม้รวก ๑ ตรีกฏุก ๑ ไม้ชำฉาเสมอภาค อบเชยญวนเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้ง น้ำส้มส้า กินหายแล



๗๕ แก่นขนุน แก้อาโปธาตุกำเริบ แลโลหิตพิการเมื่อยขบทั่วสรรพางค์ เวลาเช้าให้ท้องขึ้นไม่รู้รสอาหารให้เหม็นผักปลา เอารากเจตมูลเพลิง ๑ พริกไทยล่อน ๑ พริกหอม ๑ พริกหาง ๑ รากช้าพลูเสมอภาค แก่นขนุนเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำผึ้งกินหายแล



๗๖ ผลเอ็น แก้วาโยธาตุกำเริบเพื่อลมอากาศธาตุ ให้คันทั้งตัวดังไรไต่ให้ตามืดหูตึง เอารากจิงจ้อ ๑ เปล้าน้อย ๑ แฝกหอม ๑ รากกรรณิกาสิ่งละส่วน ผลเอ็นสองส่วน ทำผงละลายน้ำผึ้งกินหายแล



๗๗ สมุลแว้ง แก้ธาตุทั้ง ๔ กำเริบ กระทำให้โลหิตเสีย ให้บวมทั้งตัว เอารากช้าพลู ๑ ผลกระวาน ๑ ใบกระวาน ๑ ตรีกฏุก ๑ มหาหิงคุ์ เสมอภาค สมุลแว้งเท่ายา ทำผงละลายน้ำขิง น้ำข่า กระเทียม, ระคนกันกินหายแล



๗๘ ชะเอมเทศ แก้ไข้เพื่อเสมหะพิการให้เจ็บอกเจ็บหลัง ให้ร้อนแลไอแห้งไม่มีเสมหะ เอาขิงสด ๑ ผลกระวาน ๑ ดีปลี ๑ เกลือสินเธาว์เสมอภาค ชะเอมเทศเท่ายาทั้งหลาย ทำผงละลายน้ำมะนาว น้ำข่า น้ำตาลกรวด น้ำตาลทราย ขัณฑสกร กินหายแล



๗๙ หญ้าลูกเคล้า แก้ไข้เพื่อโลหิตกำเริบ เอาไพล ๑ รากคัดเค้า ๑ ก้านสะเดา ๑ ขมิ้นอ้อยเสมอภาค หญ้าลูกเคล้าเท่ายาต้มกินหายแล



๘๐ รากเสนียด แก้ไข้เพื่อลมกำเริบ ให้ตัวร้อนผอมเหลือง เอารากหญ้ารังกา ๑ ว่านน้ำเสมอภาค เสนียดเท่ายาทั้งหลายต้มกินหายแล



๘๑ ไม้เท้ายายม่อม แก้ตัวร้อน ให้หนาวปวดศีรษะ ไม่มีกำลังให้สติฟั่นเฟือน หาสมปฤดีมิได้ ให้เปนเสมหะกำเริบ เอารากเข็มขาว, รากเข็มแดง สิ่งละส่วน ไม้เท้ายายม่อมสองส่วน ต้มกิน เมื่อกินแซกน้ำอ้อยแต่พอสมควรกินหายแล



๘๒ น้ำนมโค แก้ไข้เพื่อโลหิตแลฝีพิษฝีกาฬ ให้ผอมเหลืองแห้งไปให้หอบให้อาเจียร เอาพริกไทย ๑ น้ำตาลทรายแดง ๑ ละลายน้ำเข้าต้มส่วนหนึ่ง น้ำนมโคส่วนหนึ่งกินหายแล



๘๓ เนยนั้นเมื่อต้นไข้แพทย์จะประกอบกับยาให้กินมิควร ถ้าไข้ยังไม่ถอยตกไปถึงโรคสันนิบาตแล้ว แพทย์จะแซกยาให้กินก็ควร แพทย์มิได้พิเคราะห์ให้แจ้ง ให้กินเข้าไปเมื่อต้นไข้ก็ถึงมรณะ เพราะว่าแพทย์มิรู้คัมภีร์อไภยสันตา แลคัมภีร์สรรพคุณ จึงได้ทำผิดไป เมื่อแพทย์รู้ว่าตัวทำผิดแล้วจงเร่งให้ประกอบยาแก้พิษเลยเสียเถิดโรคจึงจะคลาย



ยาแก้พิษสำแลงไข้ นั้น เอาผลบัวหลวง ๑ หัวแห้ว ๑ ผลกระจับน้ำ ๑ เกสรบัวหลวง ๑ รากมะกอก ๑ รากมะปรางเปรี้ยว ๑ รากมะปรางหวาน ๑ รากหมาก ๑ รากมะพร้าว ๑ เหมือดคน ๑ ทำผงละลายน้ำร้อน, น้ำดอกไม้, น้ำอ้อยแดง, กินถอนพิษผิดสำแลงเพื่อไข้สันนิบาตแล



๘๔ ทองหลางใบมน แก้ไข้ปากหวานปากขมปากเปรี้ยว เพื่อธาตุทั้ง ๓ ไม่ปรกติ คือวาโยธาตุ ปถวีธาตุ อาโปธาตุ กำเริบให้ปวดมวนท้องขึ้น จึงให้ปากหวานปากเปรี้ยวปากขม เอารงทองประสะให้บริสุทธิ์ ผักคราด ๑ มะเขือฝรั่ง ๑ ใบกระวาน ๑ พริกไทย ๑ เสมอภาค ทองหลางใบมนเท่ายา ทำผงแล้วเอารากแคแตร สังกรณี เกลือ ตำเอาน้ำละลายยากินหายแล



๘๕ ใบคนทา แก้ไข้ให้เจ็บท้องลงท้องให้อาเจียร เอาผิวมะกรูด ๑ ขิง ๑ ดีปลี ๑ หว้านน้ำ ๑ ผลผักชี ๑ เอาเสมอภาค ใบคนทาเท่ายาทั้งนั้น ทำผงละลายน้ำเทียนดำ กานพลู ต้มกินหายแล



๘๖ ช้าแป้น แก้ไข้หอบหิวแสบอกให้มือตายเท้าตาย เอาตรีกฏุก ๑ กะเพรา ๑ รากสลอด ๑ หว้านน้ำ ๑ เอาเสมอภาคช้าแป้นเท่ายา ต้มกินหายแล



๘๗ รากกระทุ้งหมาบ้า ขับโลหิตอันเสียเหลวจางไปด้วยธาตุทั้ง ๔ มิได้เสมอกัน เอารากมะนาว ๑ รากมะตูม ๑ รากฟักเข้า ๑ รากเสนียด ๑ รากงิ้ว ๑ รากง้าว ๑ ตรีกฏุก ๑ สิ่งละส่วน รากกระทุ้งหมาบ้า ๒ ส่วน ใบคนทีสอเท่ายาทั้งหลาย ต้มกินหายแล



๘๘ ไพล แก้โลหิตมิสะดวกจึงกลายเปนตกหมกช้ำเกาะกรังอยู่ ตามสันหลัง จึงบังเกิดเปนโรคสันทคาด ให้เอาเมล็ดพรรณผักกาด ๑ หญ้ายองไฟ ๑ ผักเปดแดง ๑ กระเทียม ๑ ตรีกฏุก ๑ เสมอภาค ไพลเท่ายา ทำผงละลายสุราแลน้ำส้มสาชู, น้ำส้มส้า กินหายแล



๘๙ คัดมอน แก้ไข้เพื่อโลหิตพิการ ให้เหม็นเน่าเหม็นคาว เปนก้อนขัดอยู่เดินมิสะดวกกระทำให้ร้อน เอาหญ้าพันงูขาว ๑ ตรีกฏุก ๑ ไพล ๑ เทียนดำ ๑ สารส้ม ๑ เสมอภาค รากคัดมอนเท่ายาละลายสุรา แลน้ำมะขามเปียกกินหายแล



๙๐ ผักกะชะ แก้หญิงขัดฤดูมิได้สะดวก เอาเทียนดำ ๑ ใบจำปา ๑ ตรีกฏุก ๑ กระเทียม ๑ เสมอภาค ผักกะชะเท่ายา ทำผงละลายน้ำใบกะเม็งกับสุราระคนกันกินหายแล



๙๑ เอื้องเพ็ดม้า แก้ไข้อันหาสมปฤดีมิได้ ให้จับเพื่อโลหิตพิการแล่นไปทั่วกาย เพราะวาโยธาตุยิ่งบ้างหย่อนบ้าง มิได้เสมอกัน เอาทองหลางใบมน ๑ หว้านน้ำ ๑ ตรีผลา๑ เปลือกมะรุม ๑ เอาสิ่งละส่วน เอื้องเพ็ดม้าสองส่วนทำผงละลายน้ำร้อน น้ำส้มส้า กินหายแล



๙๒ กันเกรา แก้หญิงอายุ ๑๔, ๑๕, ๑๖, ปี ฤดูมิได้ปรกติจึงเปนไข้ให้จุกเสียด เพราะโลหิตเปนก้อนอยู่ในท้อง แลให้ผอมเหลืองจนถึงตายก็มี ให้เอาหัศคุณเทศ ๑ แก่นมูลเหล็ก ๑ หญ้าพันแดง ๑ ดอกคำฝอย ๑ รากกุ่มบก ๑ พริกไทย ๑ สารส้ม ๑ เสมอภาค กันเกราเท่ายา ทำผงละลายน้ำมะนาว น้ำส้มส้า ไพล กินแก้ฤดูมีไม่สะดวกให้ปรกติแล



๙๓ รากมะตาดเครือ แก้หญิงขัดฤดูปีหนึ่งสองปีก็ดีเปน ไข้ผอมแห้งจนถึงตาย เอาตรีกฏุก ๑ ไพล ๑ ผลคัดเค้า ๑ สิ่งละส่วน รากมะตาดเครือสองส่วน ตำเอาน้ำแซกเกลือสินเธาว์ต้มกินหายแล



๙๔ รากกระดังงา แก้หญิงไข้เพื่อโลหิต แลลมระคนกัน แลเสมหะพิการ ด้วยวาโยธาตุกำเริบให้จุกเสียดผอมเหลืองให้ไอ แลตัวเปนเกล็ดดังเกล็ดงูเห่า เอาสหัศคุณไทย ๑ เปล้าใหญ่ ๑ เปล้าน้อย ๑ พริกไทย ๑ เกลือ ๑ สิ่งละส่วน รากกระดังงา ๒ ส่วน แช่มูตรโคผึ่งแดดให้แห้งแล้วทำผงเอาน้ำบอรเพ็ด, น้ำผึ้ง ระคนกัน ละลายยาให้กินเปนลูกกลอน หายแล



๙๕ รากปล้องป่า แก้ไข้ชายหญิงเพื่อโลหิต แลลมระคนกันด้วยเสมหะกำเริบ ให้ปวดท้องจุกเสียดผอมเหลืองให้หูไว เอารากกุ่มบก ๑ เปล้าใหญ่ ๑ เปล้าน้อย ๑ บุกคางคก ๑ ส้มส้า ๑ สิ่งละส่วน รากปล้องป่าสองส่วน ทำผงละลาย น้ำส้มส้า, น้ำส้มพอูม กินหายแล